Ses olayları (ses bilgisi) konusundan üniversite sınavında neredeyse her yıl bir soru gelmektedir. Bu konuda ünsüz düşmesi, ünsüz türemesi, kaynaştırma, ünlü türemesi gibi birçok başlık bulunmaktadır. Bunlar konu anlatımla kitaplarda kapsamlı bir şekilde anlatıldığından hepsine tek tek değinmek yerine bu yazıda sadece ünlü düşmesinden bahsedip bu konuda az bilinen örnekler vermeye çalışacağım.
Türkçede iki heceli bazı kelimelere ünlü ile başlayan bir ek geldiğinde ikinci hecedeki ünlü düşer: akıl-ı=aklı, gönül-ü= gönlü, şehir-i= şehri vb… Ayrıca bir isim ve yardımcı fiilin birleşmesinde de bu ses olayına rastlarız: Emir+ et=emret, küfür+ et= küfret, sabır+ et= sabret vb. örneklerinde görüldüğü gibi. Biraz konuya çalışan öğrenciden bu basit örnekler kaçmayacaktır. Yine de işin sağlamasını yapmak ve örnekleri kaçırmamak için izlenecek en iyi yol şüphesiz ki kelimenin köküne bakmak olacaktır. Şimdi yazımın asıl konusu olan ilk bakışta anlayamayacağımız örneklere gelelim. Aşağıda bu örnekleri verip açıklayacağım. Bu örnekleri daha iyi anlayabilmek için köklerini belirtip gelen ekin çeşidini incelemek faydalı olacaktır.
| Kelime | Kök | Ek | Düşen ünlü |
| ***Yumurtla | Yumurta | -la (İFYE) | -a |
| *Sızla | Sızı | -la (İFYE) | -ı |
| ***Kavşak | Kavuş | -ak (FİYE) | -u |
| ***Kıvrık | Kıvır | -ık (FİYE) | -I |
| ***Sıyrık | Sıyır | -ık (FİYE) | -I |
| ***Büklüm | Bükül | -üm (FİYE) | -ü |
| ***Yoğrul | Yoğur | -ul (FFYE) | -u |
| ***Ayrı | Ayır | -ı (FİYE) | -ı |
| *****Çağrı | Çağır | -ı (FİYE) | -ı |
| ****Süprüntü | Süpür | -üntü (FİYE) | -ü |
| ***Dirlik | Diri | -lik (İİYE) | -i |
| ***Derli | Deril | -i (FİYE) | -i |
| ***Çevrim | Çevir | -im (FİYE) | -i |
| ***Oğlan | Oğul | -an(İİYE) | -u |
| **Benze | Beniz | -e (İFYE) | -i |
| ***Oyna | Oyun | -a (İFYE) | -u |
| ***İlerle | İleri | -le (İFYE) | -i |
| *Kokla | Koku | -la (İFYE) | -u |
| *****Uyku | Uyu | -ku (FİYE) | -u |
| ***Savruk | Savur | -uk (FİYE) | -u |
| ***Buyruk | Buyur | -uk (FİYE) | -u |
| ***Çevril | Çevir | -il (FFYE) | -İ |
| *****Devril | Devir | -il (FFYE) | -İ |
*Şimdi gelelim kafasında bazı soru işareti olan zeki bıdıkları aydınlatmaya. Eminim ki bazılarınızın aklına takıldı “Neden sızla kelimesinin kökü sızı ya da kokla kelimesinin kökü koku olsun, bunların kökü sız ve kok olmaz mı?” diye. Cevap olarak derim ki hayır çünkü bunlara gelen -la eki isimden fiil yapım ekidir (İFYE) ve sız, kok kökleri fiil olduğundan zaten bu kökler -la ekini alamaz. Bu sebeple bu iki kelimenin kökü isim olan sızı ve kokudur.
**Benze kelimesi YGS’de aşağıdakilerin hangisinde birden fazla ses olayı vardır başlığıyla çıkmış 2015 yılında birçok öğrenciyi şaşırtmıştır. Çünkü öğrenciler beniz ve benze arasındaki anlam ilişkisini kuramamıştır. Beniz yüz, surat demektir; benzemek ise yüzlerin ortak özellik göstermesidir.
***Bütün bu örnekleri bulmak için ise sadece köklerini düşünmek yeterli olacaktır. Yani yumurtla kelimesinin kökü şüphesiz ki yumurt değildir ya da ilerle kelimesinin kökü tabi ki de iler değildir. Diğer kelimelerde de gelen ekleri çıkardığımız da aynı sonuca ulaşırız.
****Süprüntü köküne gelen ek –üntü ekidir. Her ek tek heceli olmak zorunda değildir.
***** Kökü bulma işini yaparken gövdeyle anlam ilişki olması gerekliliğini unutmamalıyız. Yani uyku kelimesinin kökü uy, çağrı kelimesinin kökü çağ ya da devril kelimesinin kökü devdir derseniz size gülerek ne alakası var uy-mak ile uykunun, çağ ile çağrının derim. Yapım eki alan kökler her ne kadar anlam değişikliğine uğrasa da kökteki anlam ile ilişkisini kaybetmez.
Bu konuyla ilgili bazı ayrıntıları da eklemeden geçemeyeceğim. Ek eylemin ekleştiği durumlarda da ünlü düşmesini görmek mümkündür: Bilmiş idi= bilmişti, *sevgi imiş= sevgiymiş, çocuk iken= çocukken gibi örnekleri çoğaltabiliriz. Ayrıca ile edatının ekleştiği durumlarda da ünlü düşmesine rastlarız: Servis ile= servisle, *elbisesi ile= elbisesiyle, uçak ile=uçakla gibi.
*Sevgiymiş ve elbisesiyle örneklerindeki -y sesi kafamızı karıştırmasın. Burada –i sesi -y’ye dönüşmemiş, düşmüştür; sevgi ve elbisesi sözcükleri ünlü ile bittiğinden araya kaynaştırma harfi olan -y girmiştir.
Not: Konu YGS, LYS seviyesine indirgendiğinden akademik ayrıntılar, işaretler, kelimelerin etimolojik kökenleri okurun kafasını karıştırmamak için atlanmıştır(Emin ol böylesi daha güzel).