Zihniyet Kavramı

Edebi metinleri incelerken en önemli başlıklardan birisi zihniyet kavramıdır ve uygulamaya yönelik her düzeyde sınavda karşımıza çıkmaktadır. Zihniyet demek bir edebi metinin yazıldığı dönemden etkilenmesidir. Yazıldığı dönemin siyasi, ekonomik, askeri, dini,edebi özelliklerinin yazara ve böylelikle metine yansımasıdır. Kendinizi bir sanatçı olarak düşünün, yaşadığınız dönemden bağımsız olmanız imkansızdır. Savaş görmüşseniz savaşı, büyük aşklar yaşamışsanız bu aşkları eserlerinizde içerik olarak işlersiniz. Ayrıca dönemin edebi anlayışları, genel geçer kuralları, dili, ölçüsü, uyağı vs. birçok şeyi sayabiliriz. İşin en kolay yolu bir metinle ilgili söylediğimiz her şey aslında doğrudan ya da dolaylı olarak o metnin zihniyetiyle alakalıdır. Bunu bir örnekle incelemek daha doğru olacaktır.

Kalktı göç eyledi Avşar elleri

Ağır ağır giden eller bizimdir

Arap atlar yakın eyler ırağı

Yüce dağdan aşan yollar bizimdir

Belimizde kılıcımız kirmani

Taşı deler mızrağımızın temreni

Hakkımızda devlet etmiş fermanı

Ferman padişahın dağlar bizimdir

Dadaloğlu’m yarın kavga kurulur

Öter tüfek davlumbazlar vurulur

Nice koç yiğitler yere serilir

Ölen ölür kalan sağlar bizimdir

Dil sade anlaşılırdır, hece ölçüsü kullanılmış ve son dörtlükte mahlas kullanılmıştır, genel olarak yarım uyak ve redif kullanılmıştır: Tüm bunlar bu dönemde hece ölçüsü, yarım uyak-redif, mahlas kullanma gibi geleneklerin olduğunu gösterir ( Halk edeb.). Sanatçılar halkın kullandığı dili tercih etmekte ve eserlerini sade anlaşılır söylemektedirler. Atlardan ve göçten bahsedilen bölümler o dönemde yaygın olan atlı-göçebe kültürü bize işaret eder ve göç olayını bir boy olarak gerçekleştirdikleri de bellidir. Şiirdeki başkaldırı dönemde yaşanan bazı çarpıklıkları hissettirirken şairimizin isyankar ruhunu da yansıtır. Özellikle 2. dörtlükten yola çıkarak şairimizin bir asker olduğunu ve kendine padişaha kafa tutacak kadar güvendiğini de çıkarabiliriz. Şair Avşar boyundandır ve belli ki bu boy göçen, savaşan bir boydur. Son dörtlükte tüfek, kavga, yere serilme ile bize çizdiği sahne bir savaş sahnesidir ve o dönemlerde sıkça yaşanır. Şiir 11’li hece ölçüsü ve işlediği yiğitlik temasıyla koşma nazım şeklinin koçaklama türüdür.

Gördüğümüz gibi şiirle ilgili söyleyebileceğimiz birçok şey zihniyetle alakalıdır. O zaman karşımıza bir metin çıktığında ve bunu zihniyet yönünden yönünden incelememiz gerektiğinde ufkumuzun genişliğince metinden yola çıkıp bazı özellikler yazmamız yeterlidir. Şahsen ben bir öğretmen olarak öğrencilerime bu tarz bir soru sorduğumda yukarıdakilerin yarısı kadar bilgi verseler duygulanıp ağlarım sanırım.