Bu başlıkta Divan edebiyatı nazım şekillerini nasıl ayıracağımızı göreceğiz ama önce karşımıza çıkan örneğin Divan şiiri olduğunu nasıl anlayacağımızdan bahsedelim. Divan şiiri yüksek zümreye hitap eden yani sanatlı bir bir anlayışa dayanır. Osmanlı Türkçesi kullanılır bu şiirlerde ve Osmanlı Türkçesi içerisinde Türkçe, Arapça,Farsça kelimeler barındıran yaklaşık 750 bin sözcük kapasitesine sahip bir dildir. Divan şiirinde her zaman aruz ölçüsü kullanılır ve bu anlayış rindane bir felsefe barındırır yani genellikle bireysel konulardan bahseder. O zaman karşımıza çıkan örnekte Arapça, Farsça kelimeler varsa ( “Bu ne ya? Hiçbir şey anlamadım.” diyorsan.) uzun ünlüler (şapkalı, aruzdan dolayı) sıkça kullanılmışsa, sanatlı bir dili varsa ve aşk, kadın, şarap diyorsa Divan şiiridir diyebiliriz.
Bu gelenekte çokça nazım şekli vardır. Bu nazım şekillerinin en önemli farkları nazım birimleridir. Bu sebeple öncelikle nazım birimlerine göre sınıflandıracağız.
Nazım birimi beyit olanlar: Gazel, kaside, mesnevi, kıta, müstezat
Tek bentten oluşanları: Rubai, tuyuğ
Birden fazla bentten oluşanlar: Murabba, şarkı, terkib-i bent, terci-i bent, muhammes, terbi, tahmis, taştir, tardiye
Karşımıza çıkan örnekte dize grupları ikilikse sadece nazım birimi beyit olanları değerlendiririz, tek dörtlükse rubai ya da tuyuğ aklımıza gelir, birden fazla bent varsa son kısımdakileri düşünürüz.
Şimdi gelelim aralarındaki minik farklara. Bu farklar çoğu zaman uyak şemasındadır. Bazense içeriğinde ya da ünlü temsilcisinde olabilir.
Gazel: En önemli özelliği uyak şemasıdır. aa/ba/ca/da/ea… diye uyaklanır. Yani ilk 2 dize ve bütün beyitlerin 2. dizeleri aynı uyağa sahiptir. Aynı uyak şemasına sahip kasideden en büyük farkı içeriği ve beyit sayısıdır. Gazeller şarap, eğlence, aşk gibi konularda yazılır ve en fazla 15 beyittir.
Kaside: Gazel gibi uyaklanır fakat ondan daha uzundur. En az 33 beyitten oluşur. Konusu genellikle övgü bazense hicivdir.
Mesnevi: Hiçbiriyle karışmaz çünkü çok uzundur. Beyit sayısı sınırsızdır ve olaylardan bahseder. Şiir şeklinde yazılmış roman gibidir. Uyak şeması aa/bb/cc/dd/ee… şeklindedir. Yani her beyit kendi içinde uyaklanır.
Müstezat: Gazelin her dizesinin altına kısa mısralar eklenmesiyle oluşur. Her dizenin altına aynı uyakta, yarım dize eklenir. Servet-i Fünunda serbestleşir. Tipinden anlarsınız. Görüntü olarak aşağıdaki gibi olur.
———————————–
—————–
———————————–
—————–
Kıta: Kıta gazelin matla beyitinin yani ilk beyitinin olmayan halidir. yani 2 dizeler birbiriyle uyaklıdır. xa/xa/xa/xa/xa gibi.
Rubai: Felsefi konularda yazılır, İran’dan alınmıştır. aruzun her kalıbıyla yazılır ve tek dörtlüktür (Ömer Hayyam’a bakmalısın.).
Tuyuğ: Rubainin Türkler tarafından uyarlanmış halidir. Maniden esinlenen sanatçılar “Ya bu Divana biz de bir nazım şekli katsak ya!” demişler ve ortaya tuyuğ çıkmıştır. Rubaiden farkı aruzun sadece bir kalıbıyla yazılması ve temsilcileridir. Şarkının bestelenmemiş hali diyebiliriz.
Murabba: 3-7 bentten oluşur ve aaaa/bbba/ccca diye uyaklanır. Konusu felsefe ve aşktır.
Şarkı: Aynen rubai-tuyuğ ilişkisi gibi murabbayla ilişkisi vardır. Yani murabbanın Türk şeklidir. Farkı ise sadece aşktan bahsetmesi ve bestelenmiş olmasıdır. Nedim en ünlü temsilcisidir. Nedim’i görürsen bil ki şarkıdır. Hele bir de sadabat, saz, saki falan varsa kesin şarkıdır.
Terkib-i Bent: karşına bütün bir örnek olarak çıkamayacak kadar uzun bir nazım şeklidir. Her biri 5-10- beyitten oluşan 5-10 bentten oluşur. Farkı uzunluğudur. Bir de bu bentleri birbirine bağlayan, her biri diğerinden farklı vasıta beyitleri vardır (Ziya Paşa’yı okumalısın.).
Terci-i Bent: Terci-i bendin neredeyse aynısıdır. Farkı ise hep aynı vasıta beyitinin kullanılmasıdır.
Muhammes: En önemli özelliği 4-7 beşlikten oluşmasıdır. Uyak şeması önemlidir: aaaaa/bbbba/cccca… (Bazı kaynaklara göre tahmis, taştir ve tardiye muhammesin bir çeşididir ve ben de katılıyorum buna.)
Tardiye: Beşliklerden oluşur ve muhammese benzer. En büyük farkı ise uyak şemasıdır: aaaab/ccccb/ddddb… Zeki öğrenci hemen anladı ilk bendin dizelerinin kendi içinde uyaklı olmadığını.
Terbi: Dörtlüklerden oluşur. Bir gazelin her beyinin üstüne aynı ölçü uyakta 2 dize eklenmesiyle oluşur. Uyak şeması (aa) aa/ (ba) ba/ (ca) ca… Parantez içindekiler eklenen dizelerdir.
Tahmis: Beşliklerden oluşur ve en önemli özelliği başkasının gazelinin her beyitinin üstüne 3 dize eklenmesidir. Uyak şeması (aaa) aa/ (bbb) ba/ (ccc) ca şeklindedir.
Taştir: Tahmis gibidir. Tahmiste 3 dize beyitin başına eklenirken taştirde ise beyitin ortasına eklenir. Yani 1. ve 2. dizenin arasına eklenir. Uyak şeması a(aaa)a/ b(bbb)b/ c(ccc)c … şeklindedir.
(Terbi, tahmis ve taştirde başkasının gazeline dize eklenir, Bu dizelerin gazelin neresine eklendiği ise aralarındaki en büyük farktır.)
Tüm bunlardan sonra örnek incelemek en doğrusudur. Sadece bunları biliyor olmanız başarılı olacağınız anlamına gelmez. Uygulama kesinlikle şarttır.